Melatonine

 

Wat is melatonine?
Melatonine is een lichaamseigen hormoon wat maakt dat kinderen en volwassenen zich slaperig gaan voelen. Melatonine zorgt er voor dat het lichaam zich klaar maakt om in slaap te gaan vallen.
Melatonine is tegenwoordig ook in tabletvorm verkrijgbaar bij de drogist of bij de apotheek en wordt als medicijn gebruikt bij de behandeling van bepaald type slaapproblemen.

Hoe wordt melatonine ook wel genoemd?
De stofnaam van melatonine is N-Acetyl-5-methoxytryptamine.

Waar wordt melatonine aangemaakt?
Melatonine wordt aangemaakt in de pijnappelklier in de hersenen. De pijnappelklier is een kleine klier die in het midden aan de achterkant van de hersenen net onder de grote zijholtes van de hersenen ligt. De pijnappelklier wordt ook wel glandula pinealis of epifyse genoemd.

Waaruit wordt melatonine gemaakt
De pijnappelklier zet tryptofaan uit het bloed om in serotonine en dit wordt weer omgezet in melatonine wanneer het donker wordt. In het licht wordt maar weinig melatonine aangemaakt.

Hoe wordt de aanmaak van melatonine geregeld?
24 uurs ritme
De pijnappelklier maakt voortdurend melatonine aan en geeft dit af aan het bloed. De hoeveelheid melatonine die afgegeven wordt aan het bloed hangt af van het tijdstip van de dag. Overdag wordt weinig melatonine afgegeven aan het bloed, maar ’s avonds wordt geleidelijk aan steeds meer melatonine afgegeven. In de loop van de avond/nacht is er een tijdstip waarop de grootste hoeveelheid melatonine wordt afgegeven. Dit wordt de melatoninepiek genoemd. Daarna wordt de hoeveelheid melatonine die afgegeven geleidelijk aan weer minder, om de volgende avond weer toe te nemen. Per persoon verschilt dit melatonine ritme. Bij ochtend mensen valt de melatonine piek eerder in de nacht dan bij avondmensen.
De afgifte van melatonine verloopt in een ritme van 24 uur.

Licht regelt de melatonine afgifte
Licht heeft invloed op de aanmaak van melatonine. De aanmaak van melatonine wordt hierdoor verlaagd. Wanneer het buiten of in de kamer donkerder wordt, zal de melatonine aanmaak geleidelijk aan omhoog gaan. Of het licht of donker is wordt waargenomen door een gebied in de hersenen die nucleus suprachiasmaticus wordt genoemd. Wanneer het donker wordt geeft de nucleus suprachiasmaticus een signaal aan de pijnappelklier om melatonine aan te maken.

Effect melatonine op het lichaam
Melatonine is een stof die er voor zorgt dat het lichaam klaar gemaakt wordt om te gaan slapen. Melatonine zorgt er voor dat de alertheid minder wordt, waardoor kinderen en volwassenen gemakkelijker in slaap kunnen vallen. Ook daalt de lichaamstemperatuur door melatonine.
Melatonine gaat op een melatonine receptor zitten om zijn effect te hebben. In het lichaam zitten in de hersenen, maar ook op allerlei andere plaatsen in het lichaam. Deze receptoren worden MT1 en MT2 genoemd. Ook in de nuclues suprachiasmaticus zelf zitten deze receptoren, zodat een te hoge melatonine concentratie remmend werkt op dit gebied in de hersenen.

Hoe werkt melatonine?
Op het moment dat het melatonine gehalte in het bloed omhoog gaat, gaat het lichaam zich klaar maken om te gaan slapen. Het inslapen gaat dan veel gemakkelijker dan op een tijdstip waarop het melatonine gehalte laag is.
Door het innemen van een tablet melatonine stijgt na een half uur tot twee uur de hoeveelheid melatonine in het bloed. Dit maakt dat kinderen met inslaapproblemen gemakkelijker zelf in slaap kunnen vallen.
Melatonine heeft met name effect op het inslapen, in mindere mate op het doorslapen. Bij kinderen met een autisme spectrumstoornis (ASS) kan melatonine ook effect hebben op het doorslapen.

Melatonine retard
Inmiddels is er een langzaam werkende vorm van melatonine ontwikkeld: melatonine Retard of melatonine time released. Deze vorm van melatonine bootst meer het natuurlijk lichaamsritme van melatonine. Deze langzaam werkende vorm van melatonine helpt kinderen ook wanneer ze in de nacht wakker worden om weer in slaap te kunnen vallen.

Bij welke kinderen is er een probleem met de lichaamseigen aanmaak van melatonine?
Aandoening van de hersenen
Bij alle kinderen waarbij er een stoornis is van de hersenen, is er een vergrote kans op een probleem met de aanmaak van het lichaamseigen melatonine. Zo worden proben problemen met de aanmaak van lichaamseigen melatonine vaker gezien bij kinderen met een ontwikkelingsachterstand, bij kinderen met ADHD, bij kinderen met autisme, bij kinderen die slechtziend of blind zijn, bij kinderen met neurofibromatose, na een hersenschudding of na een hersenvliesontsteking.

Andere aandoeningen
Het hebben van een andere aandoening zoals een infectie of nierfalen kunnen er ook voor zorgen dat er (soms tijdelijk) minder melatonine wordt aangemaakt.

Medicijnen
Het gebruik van bepaalde medicijnen kan er ook voor zorgen dat er minder melatonine wordt aangemaakt. Het gaat dan vaak om medicijnen zoals bepaalde pijnstillers (NSAID zoals ibuprofen en diclofenac), medicijnen voor de behandeling van epilepsie (zoals valproinezuur en benzodiazepines) en medicijnen voor verlaging van de bloeddruk (zoals betablokkers en calciumantagonisten).

Bioritme
Ook kan een probleem met de aanmaak van lichaamseigen melatonine voorkomen bij kinderen waarbij er niets met de hersenen aan de hand is.
Bij veel kinderen wordt er wel melatonine aangemaakt, maar komt de melatonine piek veel te laat op de avond/nacht, waardoor kinderen lang wakker liggen en te laat in slaap vallen. Dit wordt delayed sleep phase syndroom genoemd. Doordat ze ’s ochtends niet uit kunnen slapen, maar op moeten staan om naar school te gaan krijgen ze vaak slaaptekort. Dit heeft weer een negatieve invloed op het functioneren overdag. Kinderen voelen zich overdag vermoeid, niet fit en zijn sneller prikkelbaar. Hierdoor gaat ’s avonds het inslapen ook weer slechter. Zo kan een vicieuze cirkel ontstaan.

Hoe moet melatonine worden ingenomen?
Tablet
Melatonine is verkrijgbaar in tabletvorm en kan met een beetje water of met een andere vloeistof worden ingenomen.

30-60 minuten voor gewenste slaaptijd
Het duurt een tijdje voordat de melatonine uit de tablet in het bloed terecht komt. Bij sommige kinderen gaat dit snel, bij andere kinderen gaat dit wat langzamer. Wanneer er nog veel eten in de maag aanwezig is, dan zal het langer duren voordat de melatonine uit de tablet in het bloed terecht komt.
Het is daarom belangrijk om de melatonine een half uur of een uur voor de gewenste slaaptijd in te nemen. Sommige kinderen moeten de melatonine nog eerder, twee tot drie uur voor de gewenste slaaptijd innemen.
De meeste ouders beginnen de eerste dagen de melatonine één uur voor de gewenste slaaptijd in te laten nemen. Dus wanneer de gewenste slaaptijd half acht is, wordt de melatonine om half 7 gegeven. Om 7 uur gaan kinderen dan naar boven, er volgt een kort bedritueel (tanden poetsen, nog even praten/boekje lezen) en daarna valt het kind gemakkelijker in slaap. Soms worden kinderen na een half uur na inname van melatonine al erg slaperig, de melatonine kan dan wat later om 19.00 gegeven worden.
Wanneer kinderen ondanks de melatonine pas om 20.00 in slaap vallen, kan de andere dagen de melatonine vroeger om 18.00 gegeven worden.
Zo kunnen ouders voor hun kind een op maat gemaakt tijdstip van inname van melatonine bepalen.

Naar bed gaan bij slaperig voelen
Belangrijk is dat kinderen naar bed toe gaan, wanneer ze merken dat ze slaperig worden na het innemen van de melatonine. Daarna zullen zij in bed gemakkelijker in slaap kunnen vallen. Wanneer kinderen gewoon druk door blijven spelen nadat ze de melatonine hebben ingenomen, dan zullen zij ook niet door de melatonine in slaap vallen.

Geen slaapmiddel
Melatonine is geen slaapmiddel, maar een middel wat maakt dat het lichaam gemakkelijker zelf in slaap kan vallen.

Is het nodig om de melatonine hoeveelheid in het bloed te bepalen voor starten met melatonine?
Het is mogelijk om de hoeveelheid melatonine in speeksel te meten op verschillende tijdstippen om zo te achterhalen op welk tijdstip de melatonine concentratie gaat stijgen (boven de 3 of 4 pg/ml of bij een stijging tot 25% van de piekwaarde). Dit wordt een DLMO bepaling genoemd, wat staat voor Dimlight melatonin onset. Deze bepaling kan worden gedaan in speeksel. Het beste tijdstip voor het geven van melatonine in tabletvorm is 45 minuten voor de DLMO tijd bij jonge kinderen, 2 uur voor DLMO-tijd bij tieners en 2-3 uur voor DLMO-tijd bij volwassenen. Het is voor de meeste kinderen niet nodig om dit tijdstip te weten voor start van melatonine behandeling. Meestal wordt deze bepaling ook niet vergoed door de ziektekostenverzekering. De DLMO-bepaling kan overwogen worden wanneer een behandeling met melatonine niet het juiste effect heeft of wanneer er twijfels zijn of de oorzaak van de slaapproblemen wel ligt in een te lage waarde van melatonine rond slaaptijd.

Welke dosering melatonine is nodig?
De dosering melatonine die een kind nodig heeft verschilt per kind. Meestal wordt begonnen met een wat hogere dosering melatonine (bijvoorbeeld 0,5 mg) omdat dit bij het merendeel van de kinderen effect heeft. Zo is gemakkelijker te bepalen op welk tijdstip de melatonine het beste gegeven kan worden.
Wanneer eenmaal duidelijk is op welk tijdstip de melatonine het beste gegeven kan worden, dan kan vaak de dosering melatonine verlaagd worden. Er wordt dan gezocht naar de laagste dosering melatonine die nog effect heeft. Meestal is dat een dosering tussen de 0,1 en 0,5 mg. Zelden zijn hogere doseringen nodig, tussen de 1 en 2 mg.
Een te hoge dosering melatonine kan juist averechts werken.

Soms wordt melatonine ook gebruikt om kinderen een onderzoek (zoals een EEG of MRI) te laten ondergaan. In deze situaties zijn hogere doseringen melatonine nodig, omdat deze onderzoeken ook overdag plaats vinden. Bij kinderen onder de 4 jaar wordt 0,5 mg/kg lichaamsgewicht gegeven (max 3 mg) en bij kinderen ouder dan 4 jaar 6 mg. Wanneer kinderen een kwartier slapen kan het onderzoek gestart worden.

Trage afbraak melatonine
Bij een deel van de kinderen is er sprake van een verminderde werking van het CYP1A2-enzym door een verandering in het DNA. Deze kinderen kunnen melatonine niet goed afbreken, waardoor de behandeling met melatonine nadat het eerst effect heeft gehad, geen effect meer heeft omdat de hoeveelheid melatonine in het lichaam continu te hoog is. Het is belangrijk de melatonine dan te staken en na enkele weken, indien nodig, te starten met een lagere dosis van melatonine. Bepaalde medicijnen kunnen ook de werking van het CYP1A2-enzym vertragen en daardoor zorgen voor te hoge spiegels van melatonine zoals anti-depressiva (SSRI waaronder fluvoxamine), antibiotica (ciprofloxacine) en de pil met oestrogenen. Ook remt caffeine de werking van het CYP1A2-enzym.

Versnelde afbraak van melatonine
Bepaalde medicijnen kunnen er voor zorgen dat het CYP1A2-enzym te snel werkt, waardoor de melatonine concentratie juist lager wordt. Medicijnen die dit kunnen doen zijn carbamazepine, omeprazol en rifampicine.

Wat zijn de bijwerkingen van melatonine?
Alle medicijnen kunnen bijwerkingen hebben, zo ook het gebruik van melatonine.
Het merendeel van de kinderen heeft geen bijwerkingen van de melatonine.
Een klein deel van de kinderen heeft de eerste dagen na gebruikt van melatonine last van hoofdpijnklachten. Dit verdwijnt meestal weer vanzelf. Soms komt misselijkheid voor na innemen van melatonine. Vaak helpt het om dan nog iets te eten kort voor of kort na het innemen van de melatonine.
Heel soms worden kinderen somberder of prikkelbaarder als gevolg van melatonine gebruik. Ook hebben sommige kinderen last van diarree als gevolg van melatonine gebruik. Een deel van de kinderen geeft aan dat ze door het gebruik van melatonine meer of juist minder dromen.
Bij bijwerkingen zal moeten worden bekeken of de voordelen van de melatonine opwegen tegen de nadelen. Anders zal de melatonine weer gestopt worden.

Hoe lang moet melatonine gebruikt worden?
Korte periode
Aan het begin van een behandeling met melatonine is het goed om een week of vier dagelijks de melatonine te gebruiken. Het lichaam kan op deze manier wennen aan het nieuwe slaapwaakritme. De lichaamseigen aanmaak van melatonine past zich dan ook aan.
Na vier weken kan prima bekeken worden of kinderen weer zonder melatonine in staat zijn om zelf in slaap te vallen. Bij een deel van de kinderen lukt dit en hoeft er geen melatonine meer gegeven te worden. Het kan zijn dat een aantal weken later opnieuw gedurende een aantal weken behandeling met melatonine nodig is om het juiste slaappatroon vast te blijven houden.

Langerdurend gebruik melatonine
Er is ook een groep kinderen die langere tijd dagelijks melatonine nodig heeft om in slaap te kunnen vallen. Zij blijven de melatonine langere tijd gebruiken.
Bij hen is ook goed om de aantal maanden een week zonder melatonine gebruik in te lassen (bijvoorbeeld tijdens de vakantie, dit wordt een medicijnvakantie genoemd). Zo blijft de werkzaamheid van de melatonine goed.

Alleen op bepaalde momenten
Er zijn ook kinderen die maar af en toe melatonine krijgen, wanneer het ze niet lukt om in zelf in slaap te vallen.
Melatonine kan dus op verschillende manieren gebruikt worden. Per kind zal gekeken worden wat de beste manier van toedienen is.

Worden de kosten van melatonine vergoed?
De kosten van melatonine worden meestal niet vergoed. Dit omdat het ook verkrijgbaar is bij de drogist. Het loont om verschillende merken melatonine te bekijken en te kijken welke op dat moment de voordeligst is. Een aantal verzekeraars vergoeden melatonine op doktersvoorschrift wel via de aanvullende verzekering. Dit wordt alleen gedaan voor kinderen met specifieke slaapproblemen.

Wilt u dit document printen dan kunt u hier een pdf-versie downloaden.

Wilt u ook uw verhaal kwijt, dat kan: verhalen kunnen gemaild worden via info@kinderneurologie.eu en zullen daarna zo spoedig mogelijk op de site worden geplaatst. Voor meer informatie zie hier.

Heeft u foto's die bepaalde kenmerken van deze aandoening duidelijk maken en die hier op de website mogen worden geplaatst, dan vernemen wij dit graag.

Links
1. Sleep disorders during childhood: a practical review. Ophoff D, Slaats MA, Boudewyns A, Glazemakers I, Van Hoorenbeeck K, Verhulst SL. Eur J Pediatr. 2018;177:641-648
2. Pediatric sleep disturbances and treatment with melatonin. Esposito S, Laino D, D'Alonzo R, Mencarelli A, Di Genova L, Fattorusso A, Argentiero A, Mencaroni E. J Transl Med. 2019;17:77
3. Pediatric Prolonged-Release Melatonin for Sleep in Children with Autism Spectrum Disorder: Impact on Child Behavior and Caregiver's Quality of Life. Schroder CM, Malow BA, Maras A, Melmed RD, Findling RL, Breddy J, Nir T, Shahmoon S, Zisapel N, Gringras P. J Autism Dev Disord. 2019;49:3218-3230
4. Melatonin Treatment and Adequate Sleep Hygiene Interventions in Children with Autism Spectrum Disorder: A Randomized Controlled Trial. Hayashi M, Mishima K, Fukumizu M, Takahashi H, Ishikawa Y, Hamada I, Sugioka H, Yotsuya O, Yamashita Y. J Autism Dev Disord. 2022;52:2784-2793

 

Laatst bijgewerkt: 10 mei 2023 voorheen: 16 augustus 2021, 26 januari 2019,15 november 2015 en 14 december 2010

 

auteur: JH Schieving