Wat is het Fragiele-X syndroom?
Het Fragiele-X syndroom is een syndroom veroorzaakt door een afwijking op het X-chromosoom, één van de geslachtschromosomen.
Kinderen met het Fragiele-X syndroom hebben een ontwikkelingsachterstand en gedragsproblemen in combinatie met een typisch uiterlijk.
Hoe wordt het Fragiele-X syndroom ook wel genoemd?
Het Fragiele-X syndroom wordt soms het Martin-Bell syndroom genoemd, naar de twee artsen die dit syndroom beschreven hebben.
Hoe vaak komt het Fragiele-X syndroom voor?
Het Fragiele-X syndroom is de meest voorkomende oorzaak van een ontwikkelingsachterstand bij kinderen als gevolg van een chromosoomafwijking. Het fragiele X-syndroom komt bij één op de 4000 jongens voor en bij één op de 8000 meisjes.
Bij wie komt het Fragiele-X syndroom voor?
Het Fragiele-X syndroom komt met name bij jongens voor. Dit komt omdat jongens maar een X-chromosoom hebben. Als deze afwijkend is, dan heeft deze jongen het Fragiele-X syndroom. Meisjes hebben twee X-chromosomen. Wanneer een van deze X-chromosomen afwijkend is, krijgen deze kinderen wel enkele symptomen van het fragiele X-syndroom maar niet zo ernstig omdat ze ook nog een normaal X-chromosoom hebben.
Het Fragiele-X syndroom geeft al vanaf de geboorte klachten, die lang niet altijd direct na de geboorte al herken worden.
Wat zijn de symptomen van het Fragiele-X syndroom?
Variatie in ernst
Niet alle kinderen met het syndroom van Fragiele-X hebben alle onderstaande kenmerken. Per kind kan ook de ernst van ondergenoemde problemen variëren.
Ontwikkelingsachterstand
Kinderen met het Fragiele-X syndroom voelen na de geboorte vaak slap aan in de spieren. Hierdoor ontwikkelen zich veel trager dan leeftijdsgenoten. Zij gaan pas laat rollen, zitten en staan. De meeste kinderen met het Fragiele-X syndroom zijn uiteindelijk in staat om zelfstandig te lopen vlak voor hun tweede levensjaar. Vaak blijven ze wel onhandig in hun bewegingen. Ook de ontwikkeling van de fijne motoriek verloopt trager.
De taalontwikkeling komt bij kinderen met het fragiele X-syndroom vaak laat op gang. De meeste jongens gaan pas rond hun tweede-derde levensjaar praten. Sommige kinderen leren pas tijdens de puberteit praten. Kinderen met het fragiele X syndroom praten vaak snel en herhalen wat anderen zeggen. Hierdoor gebruiken ze vaak veel woorden die ze gehoord hebben zonder dat ze echt begrijpen wat die woorden inhouden.
Jongens met het Fragiele-X syndroom hebben vaak problemen met leren. Sommige jongens hebben nauwelijks de mogelijkheid om iets te leren, anderen zijn moeilijk lerend.
Meisjes met het Fragiele-X syndroom hebben mildere problemen met leren. Een op de drie meisjes volgt het gewone onderwijs.
Uiterlijk
Kinderen met het Fragiele-X syndroom hebben vaak een typisch uiterlijk. Dit uiterlijk valt op de babyleeftijd nog niet erg op, maar wordt steeds duidelijker naarmate de kinderen ouder worden. Kinderen met het Fragiele-X syndroom hebben vaak een langgerekt gezicht, een hoog voorhoofd en een vooruitstekende kin. De oren zijn groot en wat afstaand. Soms is het gezicht asymmetrisch. Kinderen met het Fragiele-X syndroom zijn vaak langer dan hun leeftijdsgenoten. Jongens krijgen in de puberteit vaak grote zaadballen. Bij meisjes zijn de uiterlijke kenmerken meestal niet zo duidelijk herkenbaar.
Gedragsproblemen
Gedragsproblemen komen vaak voor bij kinderen met het Fragiele-X syndroom. Meestal gaat het om aandachts-en concentratiestoornissen in combinatie met hyperactiviteit en impulsiviteit (ADHD). Kinderen flapperen vaak met hun handen wanneer ze opgewonden of enthousiast zijn, sommige kinderen bijten op hun handen of vingers van opwinding.
Een deel van de kinderen heeft autistiforme kenmerken: ze maken weinig oogcontact en ze houden van vaste rituelen en hebben moeite met veranderingen. Emotionele uitbarstingen en stemmingswisselingen komen vaak voor bij kinderen met het Fragiele-X syndroom. Kinderen met het fragiele X-syndroom zijn vaak verlegen wanneer ze bij anderen zijn, ook zijn ze erg zorgzaam naar anderen toe.
Bij kinderen met het fragiele X syndroom komen vaker slaapproblemen voor.
Hyperlaxiteit
Kinderen met het Fragiele-X syndroom zijn vaak hyperlax, ze zijn erg soepel in hun gewrichten en kunnen in de gewrichten veel grotere bewegingsuitslagen maken dan hun leeftijdsgenoten. Hierdoor kunnen ze hun gewrichten gemakkelijk overbelasten. Platvoeten en een zogenaamd trechterborst komen vaker voor bij kinderen met het Fragiele-X syndroom.
Ook hebben kinderen met het Fragiele-X syndroom een grotere kans op het krijgen van een zijwaartse verkromming van de wervelkolom.
Problemen met zien
Bijziendheid (voor verzien een bril nodig hebben) komt vaker voor bij kinderen met het fragiele X-syndroom. Ook hebben kinderen met het fragiele X-syndroom vaker last van scheelzien.
Epilepsie
Een op de vijf kinderen met het fragiele X syndroom heeft last van epileptische aanvallen. Verschillende soorten epileptische aanvallen kunnen voorkomen.
Infecties
Kinderen met het Fragiele-X syndroom zijn gevoelig voor infecties van de luchtwegen en van de oren.
Voedingsproblemen
Bij pasgeboren kinderen met het Fragiele-X syndroom komen vaker voedingsproblemen voor. Ze hebben moeite met drinken en hebben vaker last van het omhoog komen van voeding (reflux) en spugen dan kinderen zonder het Fragiele-X syndroom.
Hartafwijking
Bij kinderen met het Fragiele-X syndroom komt vaker een hartafwijking voor waarbij een van de hartkleppen (de mitraalklep) minder goed sluit als zou moeten. Het niet goed functioneren van deze hartklep geeft meestal geen klachten. Het is hoorbaar wanneer door de microscoop wordt geluisterd.
Waar wordt het Fragiele-X syndroom door veroorzaakt?
Afwijking op het X-chromosoom.
Ieder mens heeft 22 paar chromosomen en twee zogenaamde geslachtschromosomen. Er bestaan twee typen geslachtschromosomen, een X en een Y chromosoom. Meisjes hebben normaal gesproken twee X-chromosomen, jongens hebben een X en een Y-chromosoom.
Het fragiele X-syndroom wordt veroorzaakt door een fout op het X-chromosoom.
Jongens hebben maar een X-chromosoom, een fout op het X-chromosoom betekent dat zij de klachten zullen krijgen van het fragiele X-chromosoom.
Meisjes met het Fragiele-X syndroom hebben vaak een afwijkend X-chromosoom en een normaal X-chromosoom. Dit maakt dat zij veel minder en minder ernstige klachten hebben in vergelijking met jongens.
Wanneer bij kinderen met het Fragiele-X syndroom onder de microscoop wordt gekeken naar het X-chromosoom onder bepaalde condities, dan lijkt het of dit X-chromosoom gebroken is, omdat er een insnoering op het X-chromosoom zichtbaar is.
Herhaling in het DNA
De insnoering die zichtbaar is bij het bekijken van het X-chromosoom wordt veroorzaakt door dat een bepaalde hoeveelheid DNA in veel te grote hoeveelheden voorkomt. Een klein stukje DNA wordt gekopieerd en allemaal achterelkaar aan geplakt.
Het is normaal dat meerdere stukjes van dit DNA achter elkaar aan geplakt zijn. Bij mensen zonder het fragiele X-syndroom komen tien tot vijftig van deze stukjes achter elkaar voor. Bij kinderen met het Fragiele-X syndroom komen veel meer kopieën van dit stukje DNA voor, namelijk tussen de 200 en 2000 keer. Door al deze extra informatie wordt de informatie die nodig is voor de aanmaak van het FMR1-eiwit verstoord. Kinderen met het Fragiele-X syndroom hebben tekort aan dit FMR1-eiwit. FMR staat voor fragiele X mentale retardatie. Mentale retardatie is het medische woord voor een ontwikkelingsachterstand.
Tekort aan FMR-1 eiwit
Hoe een tekort aan dit FMR-1 eiwit precies leidt tot de symptomen van het fragiele X-syndroom is niet bekend. Het tekort aan het FMR-1 eiwit heeft invloed op de ontwikkeling van de hersenen.
Drager
Mensen die tussen de 50 en 200 kopieën van het stukje DNA hebben, zullen zelf geen klachten hebben die wijzen op het Fragiele-X syndroom. Ze worden drager genoemd. Ze kunnen namelijk wel het afwijkend X-chromosoom doorgeven aan hun kinderen. Bij het doorgeven van het X-chromosoom blijkt het aantal kopieën te kunnen gaan toenemen. Wanneer het aantal kopieën toeneemt tot meer dan 200, zullen kinderen van een drager wel de kenmerken van het fragiele X-syndroom gaan krijgen.
Een op de 250 vrouwen blijkt drager te zijn evenals een op de 1000 mannen.
FRAXE
Sinds enkele jaren is bekend dat een ander soort fout in het erfelijk materiaal van het X-chromosoom ook een beeld kan geven wat lijkt op het Fragiele-X syndroom. Deze fout in het erfelijk materiaal wordt FRAXE genoemd, dit in tegenstelling FRAXA, de hier boven genoemde fout in het erfelijk materiaal wat meestal de oorzaak is van het Fragiele-X syndroom. Door een fout in het FRAXE-gebied op het X-chromosoom ontstaat er een tekort aan het FMR-2 eiwit. Dit eiwit speelt ook een rol in de ontwikkeling van de hersenen.
Bij één op de 100 kinderen met het fragiele-X syndroom blijkt dit veroorzaakt te zijn door een fout in het FRAXE-gebied, bij de andere 99 is er sprake van een fout in het FRAXA gebied.
Kinderen met het fragiele-X syndroom veroorzaakt door een fout in het FRAXE gebied hebben dezelfde symptomen als kinderen met het Fragiele-X syndroom veroorzaakt door een foutje in het FRAXA-gebied. Wel verlopen de problemen bij kinderen met het fragiele-X syndroom door een fout in het FRAXE-gebied milder, zij hebben met name problemen met het leren en gebruiken van taal. De uiterlijke kenmerken van het fragiele-X syndroom vallen bij kinderen met een foutje in het FRAXE-gebied minder op.
Hoe wordt de diagnose Fragiele-X syndroom gesteld?
Verhaal en onderzoek
Op grond van het verhaal van het kind met een ontwikkelingsachterstand en gedragsproblemen in combinatie met de bevindingen bij het onderzoek kan de diagnose fragiele X-syndroom worden vermoed.
Chromosomenonderzoek en DNA-onderzoek
Door middel van bloedonderzoek kunnen ook chromosomen worden onderzocht. Wanneer gewoon naar de chromosomen wordt gekeken zullen er geen afwijkingen te zien zijn. Om de afwijkingen die horen bij het fragiele X syndroom te zien moeten de chromosomen op een speciale manier behandeld gaan worden. Hierdoor wordt de breekbare plaats op het X-chromosoom zichtbaar.
Vervolgens zal op DNA niveau bepaald worden hoe vaak het stukje DNA in het gebied met de informatie voor het FMR-1 eiwit herhaald wordt.
MRI-scan
Bij kinderen met een ontwikkelingsachterstand zal vaak een MRI-scan van de hersenen worden gemaakt. Zeker wanneer nog niet vermoedt wordt dat er sprake is van het Fragiele-X syndroom Op de MRI-scan worden geen typische afwijkingen gezien. Vaak valt op dat er iets minder hersenweefsel is als gebruikelijk voor de leeftijd en dat de hersenholtes hierdoor iets wijder zijn dan normaal.
Oogarts
Kinderen met het fragiele-X syndroom die problemen hebben met zien of met scheel kijken zullen worden onderzocht en behandeld door de oogarts.
KNO-arts
Bij kinderen met het fragiele-X syndroom met frequentie oorinfecties is het belangrijk om het gehoor te laten onderzoeken door een KNO-arts.
Kindercardioloog
Kinderen met een ruisje of een klik tijdens het beluisteren van het hart zullen worden verwezen naar de kindercardioloog om te kijken of ze een afwijking aan de hartkleppen hebben die vaker voorkomt bij het Fragiele-X syndroom.
Orthopeed
Kinderen met het Fragiele-X syndroom die klachten hebben als gevolg van platvoeten of een zijwaartse verkromming van de wervelkolom (scoliose) zullen worden verwezen naar een orthopeed voor behandeling.
Hoe wordt het Fragiele-X syndroom behandeld?
Geen genezing
Er is geen behandeling die het Fragiele-X syndroom kan genezen. De behandeling is er op gericht de symptomen van de ziekte zo veel mogelijk te onderdrukken of om het kind er zo goed mogelijk mee te leren om gaan.
Fysiotherapie , Ergotherapie , Revalidatiearts
Een fysiotherapeut kan helpen om de ontwikkeling zo veel mogelijk te stimuleren.
De ergotherapeut en/of revalidatiearts kunnen behulpzaam zijn bij hulpmiddelen thuis die de verzorging van het kind vergemakkelijken.
Een logopedist kan helpen bij het stimuleren van de taalontwikkeling.
Epileptische aanvallen kunnen voorkomen worden met behulp van medicijnen die de kans op een epileptische aanval verkleinen.
Medicijnen voor gedragsproblemen
De medicijnen die gebruikt worden voor ADHD kunnen ook worden gebruikt bij kinderen met ADHD als gevolg van het fragiele X syndroom.
Infecties
Infecties kunnen behandeld worden met antibiotica, soms kan een lage dosis antibiotica helpen om infecties te voorkomen.
Begeleiding
Begeleiding en ondersteuning van ouders van een kind met het Fragiele-X syndroom is ook heel belangrijk. Via de patiëntenvereniging kunnen ouders in contact komen met andere ouders met dezelfde aandoening. Ook via het forum van deze site kunt u een oproepje plaatsen om in contact te komen met ouders met dezelfde aandoening of met andere aandoeningen die vergelijkbare problemen geven. Ook een maatschappelijk werkende of een psycholoog kan begeleiding geven bij het verwerken van de diagnose en om de ziekte een plaats te geven in het leven.
Wat is de prognose van het Fragiele-X syndroom?
Ontwikkelingsachterstand
Het Fragiele-X syndroom is een ziekte waarbij kinderen beperkt zijn in hun ontwikkelingsmogelijkheden. De mate van ontwikkelingsachterstand verschilt van kind tot kind. Het gemiddelde IQ is 30-50 maar daarop zijn uitzonderingen zowel naar boven als naar beneden bekend. Kinderen met het Fragiele-X syndroom hebben erg veel moeite om te kunnen leren. Een groot deel van de kinderen gaat naar het speciaal onderwijs.
Meisjes hebben een hoger IQ tussen de 50 en 70, een derde van de meisjes met het fragiele X-syndroom heeft een IQ boven de 70 (normaal IQ).
Oudere kinderen hebben minder last van gedragsproblemen.
Levensverwachting
De levensverwachting van kinderen met het Fragiele-X syndroom is normaal.
Alleen bij kinderen met ernstige complicaties kan de levensverwachting verkort zijn.
Vruchtbaarheid
Volwassenen met het Fragiele-X syndroom zijn normaal vruchtbaar. Vrouwen met het fragiele X-syndromen zijn wel sneller in de overgang dan vrouwen zonder het fragiele X syndroom.
FXTAS
Bij dragers van de mutatie, vaak de grootouders van een kind met het fragiele X syndroom komt het zogenaamde FXTAS syndroom vaker voor. FXTAS staat voor Fragiele X Tremor en Ataxia syndrome. Mensen met het FXTAS syndroom hebben last van trillen van de armen en benen, problemen met het bewaren van het evenwicht, problemen met onthouden van informatie en angst- en paniekaanvallen.
Hebben broertjes en zusjes ook een verhoogde kans om ook het Fragiele-X syndroom te krijgen?
Het Fragiele-X syndroom wordt veroorzaakt door een fout in het erfelijke materiaal van het X-chromosoom. Een vader met het fragiele X-chromosoom kan deze fout doorgeven aan zijn dochters, maar niet aan zijn zoons omdat een zoon van zijn vader het Y-chromosoom krijgt.
Een moeder met het fragiele X-syndroom of het dragerschap voor het fragiele X syndroom kan deze fout doorgeven aan haar zoons of aan haar dochters. Haar zoons en dochters hebben 50% kans om het afwijkend X-chromosoom en daarmee het fragiele X-syndroom te krijgen.
Broertjes of zusjes van een kind met het Fragiele-X syndroom hebben dan ook een vergrote kans om ook het fragiele X-syndroom te krijgen. Een klinisch geneticus kan hier meer informatie over geven.
Tijdens een nieuwe zwangerschap kan door middel van een vlokkentest of een vruchtwaterpunctie onderzocht worden of de baby ook deze chromosoomafwijking heeft die past bij het fragiele X-syndroom.
Wilt u dit document printen dan kunt u hier een pdf-versie downloaden.
Links en verwijzingen
www.fragielex.nl
Referenties
1. Reiss AL, Hall SS. Fragile X syndrome: assessment and treatment implications.
Child Adolesc Psychiatr Clin N Am. 2007;16:663-75.
Laatst bijgewerkt 1 juni 2007
Auteur: JH Schieving